Zapomniane skarby kultury

Ubiór i krajobraz kulturowy Ukrainy i Polski 1. poł. XIX w.

w rysunkach i akwarelach J. Głogowskiego i K.W. Kielisińskiego

Wystawa Zapomniane skarby kultury jest rezultatem przyjacielskiej współpracy muzeów etnograficznych: ukraińskiego we Lwowie i polskiego w Toruniu. Realizatorzy tej wystawy i autorzy związanych z nią publikacji traktują swoją pracę jako obowiązek dokończenia dzieła dwu polskich artystów z 1. połowy XIX wieku: Jerzego Głogowskiego i Kajetana Wawrzyńca Kielisińskiego. Lwowiak Głogowski i krakowiak Kielisiński niezależnie od siebie, ale z identycznych pobudek patriotycznych i naukowych, tworzyli dokumentację ubiorów codziennych i strojów odświętnych mieszkańców wsi, miasteczek i przedmieść większych miast bez względu na narodowość i wyznanie. Pracowali na dostępnym im obszarze zachodniej Ukrainy i Polski.

Jerzy Głogowski (1777-1838) urodził się we Lwowie, był architektem i malarzem. W latach 1802-1809 pracował jako inspektor budowlany w Krakowie. W czasie wojny polsko-austriackiej powrócił do Lwowa i tu pozostał do końca życia. W dawnej stolicy Polski wykonał m.in. dokumentację średniowiecznych murów obronnych. Tam też przyswoił sobie ideę i metody dokumentowania ubiorów ludowych. Wzorem dla niego były akwaforty obrazujące typy ludowe wykonane w tym czasie przez krakowskiego malarza Michała Stachowicza (1768-1825) oraz Jana Piotra Norblina (1745-1830). Wiele ich prac Głogowski skopiował techniką akwarelową. Najcenniejsze są jednak jego własne rysunki wykonane z autopsji. Najwięcej, bo około sto, ukazuje ubiory z okolic Krakowa, Lwowa, zachodniego Podola i Podkarpacia. W obrazach tego artysty postacie ludzi są przedstawione bez tła.

Kajetan Wawrzyniec Kielisiński (1808-1849) urodził się w Mieronicach (historyczne województwo krakowskie), rozpoczął studia w Warszawie, ale przerwał je, by wziąć udział w Powstaniu Listopadowym. Jego nauczycielem był Jan Feliks Piwarski (1794-1859), malarz m.in. scen rodzajowych z życia ludu. Po upadku powstania Kielisiński schronił się w Krakowie. Tu, podobnie jak trzydzieści lat wcześniej Głogowski, zapoznał się z miedziorytami M. Stachowicza i J.P. Norblina. W latach 1834-1838 pracował w Medyce u Józefa Gwalberta Pawlikowskiego (1793-1852), który tworzył bibliotekę z kolekcją rycin artystów polskich lub w Polsce działających. K.W. Kielisiński porządkował i uzupełniał tę kolekcję, miał więc okazję poznać między innymi akwafortowe miniatury Daniela Chodowieckiego (1726-1801), które stały się dla niego wzorem. Był właściwie samoukiem. Talent i wielka pracowitość sprawiły, że pozostawił po sobie ponad dwa tysiące rysunków, akwafort i akwarel, między innymi niezwykle wiernie dokumentujących ubiory ludowe Polaków i Ukraińców oraz krajobraz kulturowy wsi i miasteczek. Ostatnie lata życia spędził w Kórniku koło Poznania. Wziął udział w Powstaniu Wielkopolskim (1848), był ranny i wkrótce potem zmarł.

Obaj artyści oraz ich inspirator i sponsor Józef Gwalbert Pawlikowski, który zgromadził największy zbiór ich prac, marzyli o wydaniu albumu utrwalającego panoramę kultury Rzeczpospolitej przedrozbiorowej. Album miał utrwalić m.in. obraz kultury ludowej wszystkich narodowości zamieszkujących od wieków państwo polskie.

Kolekcja Pawlikowskich w 1921 roku została włączona do zbiorów Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, a obecnie przechowywana jest w Dziale Sztuki Lwowskiej Naukowej Biblioteki im. W. Stefanyka.

Ekspozycja prezentuje 510 reprodukcji obrazów wybranych spośród 2000 odnalezionych. Wszystkie akwarele J. Głogowskiego i większość K.W. Kielisińskiego pochodzą ze zbiorów lwowskich. Kilka należy do Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie oraz Biblioteki Kórnickiej Polskiej Akademii Nauk w Kórniku koło Poznania. Rysunki (wszystkie są autorstwa K. W. Kielisińskiego) pochodzą ze zbiorów Włodzimierza Dzieduszyckiego (1825-1899), obecnie we Lwowskiej Galerii Sztuki.

Zachowany we Lwowie i w Polsce zbiór prac Jerzego Głogowskiego i Kajetana Wawrzyńca Kielisińskiego stanowi unikalne dzieło ikonograficzne z epoki przedfotograficznej, pod względem wartości dokumentalnej i wielkości nie mające równego w Europie. Nauka polska do 2000 roku nie miała pełnego rozeznania odnośnie nadzwyczajnej rangi tych źródeł ikonograficznych.

Prezentowane na wystawie zabytki ludowej kultury materialnej ilustrują jej stan sprzed 200 laty. Wówczas wieś musiała prowadzić gospodarkę samowystarczalną i sama wytwarzała z dostępnych surowców naturalnych niezbędne narzędzia pracy i sprzęty, również ubiory. Wiele ubiorów z początku XIX wieku posiadało jeszcze formę z okresu przedrozbiorowego. W ubiorach miejskich Lwowa i miast polskich widoczne są duże podobieństwa, natomiast stroje ukraińskie są bardziej archaiczne w kroju i bogaciej od polskich zdobione haftem i aplikacjami. Wszystkie przedmioty z drewna, łyka, korzeni sosny, wikliny, gliny pochodzą ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Toruniu. Części odzieży wypożyczono z muzeów etnograficznych w Krakowie i Rzeszowie, zaś judaika pochodzą z Muzeum Narodowego w Krakowie.