Po utraceniu niepodległości w wyniku rozbiorów dla Polaków stało się jasne, że jej odzyskanie jest możliwe jedynie po zwycięskim konflikcie zbrojnym z zaborcami. Taką próbą, która mogła się zakończyć sukcesem, było związanie się z Francją napoleońską i uczestnictwo w jej wojnach z Austrią, Prusami i Rosją – w efekcie powstało Księstwo Warszawskie jako zalążek przyszłego państwa polskiego. Jednak przegrana Napoleona w Rosji, a następnie jego klęska w zmaganiach z koalicją, której przewodziły mocarstwa zaborcze i Anglia, zakończyły marzenia Polaków o szybkim odzyskaniu wolności.

Postanowienia kongresu wiedeńskiego, zwołanego po upadku napoleońskiej Francji, zaprowadziły nowy ład w Europie utrwalający sytuację Polski, mimo pewnych złudzeń wywołanych ustanowieniem Królestwa Polskiego w unii personalnej z carem Rosji, tworu zwanego zresztą przez światlejszych Polaków Królestwem Kongresowym. Kolejne przegrane powstania wzmocniły jedynie świadomość, że tylko konflikt między zaborcami może przynieść Polsce niepodległość.

Już w wydanych w 1832 r. „Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego” Adam Mickiewicz w Litanii pielgrzymskiej zamieścił wołanie „O wojnę powszechną za wolność ludów, / Prosimy Cię, Panie”. Oznaki konfliktu między Rosją a Niemcami i Austro-Węgrami narastały już od końca XIX w., a sam zamach w Sarajewie okazał się tylko pretekstem, który wywołał lawinę zdarzeń prowadzących do wybuchu wojny między Trójporozumieniem a Ententą. Konflikt zbrojny zaborców między sobą przywołał nadzieje na odzyskanie własnej państwowości i od początku wojny powstawały polskie formacje wojskowe po obu stronach frontu. We Francji w 1914 r. Legion Bajończyków, a później Błękitna Armia. W Rosji najwcześniej Legiony Puławski i Lubelski, z których wywodziła się Brygada Strzelców Polskich, rozwinięta następnie w Dywizję, włączona w 1917 r. do I Korpusu Polskiego.

Na terenie Rosji powstały i działały także II i III Korpusy Polskie, IV Dywizja Strzelców Polskich na Kubaniu, V Dywizja Syberyjska oraz oddziały w Murmańsku i Odessie. Na terenie Austro-Węgier w 1914 r. powstały Legiony Polskie, a dwa lata później Polski Korpus Posiłkowy. W centralnej Polsce po odwrocie wojsk rosyjskich Niemcy powołali Polską Siłę Zbrojną. Od 1914 r. działała również po obu stronach frontu wschodniego tajna Polska Organizacja Wojskowa. Żołnierze, walcząc po stronie państw, w których te formacje powstały, mieli jednak świadomość, że celem ich jest wolna Polska i do odzyskania przez nią niepodległości niewątpliwie się przysłużyli. Dzięki ich wysiłkowi zbrojnemu delegacja polska na konferencji pokojowej w Wersalu miała dodatkowe atuty w pertraktacjach dotyczących kształtu przyszłej Polski.

Bogusław Uziembło