TANIEC ŚMIERCI

WYSTAWA GRAFIKI

Zbiór grafik Człowiek i Śmierć Uniwersytetu im. Heinricha Heinego w Düsseldorfie powstał w 1976 roku wraz z zakupem liczącej blisko 1000 prac kolekcji Taniec Śmierci berlińskiego chirurga, prof. dra Wernera Blocka (1893-1976). Wieloletni, emerytowany już dyrektor Instytutu Historii Medycyny na tej uczelni, prof. dr hab. Hans Schadewalt był tym, który stworzył i przeforsował ideę nabycia tej znanej i wysoko cenionej w kręgach fachowych kolekcji. Zakupu dokonano dzięki wsparciu grona znanych mecenasów sztuki i fundacji (przede wszystkim środowiska przyjaciół i fundatorów Uniwersytetu) oraz ówczesnego ministra sztuki i badań naukowych Nadrenii- Westfalii Johannesa Raua. Również te osoby wniosły największy wkład w ciągły rozwój zbiorów. Kolekcja zwiększała się o nowe zakupy i darowizny artystów i liczy obecnie ponad 3500 prac. Obejmuje ona historycznie pełny zbiór reprezentatywnych cykli poświęconych tańcowi Śmierci – od znanych prac Hansa Holbeina Młodszego z roku 1556 do dzieł artystów współczesnych, jak również pojedyncze prace powstałe pod wpływem symbolizmu, oparte na motywie śmierci i przemijania, od końca XV wieku do dnia dzisiejszego. Niektóre pozycje zostały wykonane technikami drukarskimi, inne w technice rysunku i akwareli, wiele jest dziełem znakomitych artystów, takich jak: Albrecht Dürer, Rembrandt, Giovanni Tiepolo, Edvard Munch, James Ensor, Georges Rouault, Ernst Barlach, Käthe Kollwitz, Salvador Dali, Alfred Hrdlicka, Horst Janssen i in. Dzięki szerokiej perspektywie historycznej i kulturowej oraz kompleksowemu ujęciu tematu zarówno w wymiarze treści, jak i formy zbiór stwarza doskonałą podstawę do analizy rozwoju motywu tańca Śmierci w sztuce europejskiej od późnego średniowiecza do czasów współczesnych. Tym samym staje się nieocenionym źródłem w badaniach z zakresu historii sztuki, kulturoznawstwa, nauk społecznych i historii medycyny. Instytut Historii Medycyny Uniwersytetu im. Heinricha Heinego w Düsseldorfie, któremu powierzono opieke i opracowanie naukowe zbiorów, oprócz bieżącej kurateli oraz zbadania i skatalogowania zasobów, podejmuje również działania mające na celu rozszerzenie i aktualizowanie kolekcji oraz jej upowszechnianie przez publikacje, wykłady, wystawy w kraju i za granicą. W ramach tych działań wybrane prace były prezentowane na wystawach w galeriach miejskich i muzeach w Niemczech oraz we Francji, Holandii, Austrii, Szwajcarii, Włoszech, Chorwacji, Japonii i na Węgrzech. Dziś kolekcja jest bardzo dobrze znana krytykom i publiczności, a niezależnie od swojej wartości historycznej i naukowej zyskuje coraz bardziej na znaczeniu w odbiorze społecznym ze względu na odżywającą co jakiś czas debatę nad tematem śmierci i umierania od dziesięcioleci traktowana jako tabu. Aktualność tej problematyki i międzynarodowa pozycja tego bez wątpienia największego na świecie zbioru oryginalnych grafik poświęconych tematowi Człowiek i Śmierć znajdują także potwierdzenie w licznych zapytaniach w sprawie organizacji prezentacji zbiorów, a także w często wyrażanej woli artystów, ażeby być reprezentowanych w tych zbiorach czego przejawem są liczne darowizny ich prac. Do największych publicznych prezentacji kolekcji należy zaliczyć ostatnią wystawę Tanieć Śmierci, zorganizowaną jesienią 2000 roku w najważniejszym muzeum sztuki w Japonii Muzeum Narodowym Sztuki Zachodniej w Tokio, a następnie powtórzoną wiosną 2001 roku w Galerii Miejskiej w Ulm. Inspiracja do zorganizowania takiej wystawy zrodziła się w tokijskim muzeum, a realizacja tego zakończonego sukcesem projektu i wydanie prezentującego wysoki poziom katalogu stały się możliwe dzięki inicjatywie i wsparciu obydwu wymienionych wyżej instytucji. Latem 2001 wystawę – z podobnym sukcesem – pokazano w Muzeum Miejskim w Wolgast. Ta prezentacja sprawiła nam szczególną satysfakcję, ponieważ znalazła także duży rezonans w sąsiednich polskich miastach i zrodziła inicjatywę zorganizowania podobnej ekspozycji w kilku dużych muzeach w Polsce. Wystawę podzielono na dwa główne obszary tematyczne – Taniec Śmierci i Pojedyncze obrazy Śmierci. Pierwsza część – Taniec Śmierci – pokazuje historyczny rozwój tego, pierwotnie silnie zakorzenionego w ikonografii chrześcijańskiej, motywu przemijania – od jego powstania w późnym średniowieczu aż do czasów współczesnych. Do najwcześniejszych, a zarazem najbardziej ekspresyjnych, świadectw sztuki średniowiecznej należą obrazy malowane w kościołach lub na murach cmentarnych, których z oczywistych powodów nie można było wystawić. Na wystawie są wystawie są one jednak reprezentowane – w porządku chronologicznym – w formie wykonanych później grafik na ich podstawie. W pierwszych tańcach Śmierci znajdujemy odbicie chrześcijańskiego pojmowania tego fenomenu (widoczne w umiejscowionym w tle motywie ognia piekielnego), ale także nadziei na zbawienie w Łasce Bożej. Nowy kierunek, pozwalający na odczytanie idei renesansu, został zapoczątkowany w pracach Niklausa Manuela i Hansa Holbeina Młodszego. Szczególne znaczenie – ze względu na siłę oddziaływania i wartość inspiracyjną (być wzorem dla wielu artystów późniejszych epok) – ma Taniec Śmierci Holbeina. W epoce Oświecenia chrześcijański świat wartości tracił stopniowo na aktualności i znaczeniu, a ‘taniec Śmierci’ rozwijał się w kierunku ilustracji osobistego stosunku artysty do tej kwestii. Na początku XX wieku motyw ten zostaje ponownie odkryty, co zaowocowało bardzo dużą liczbą i różnorodnością prac świadczących o intensywnej debacie artystycznej na ten temat – szczególnie w czasie I wojny światowej. Tematyka współczesnych prac nawiązujących do tego motywu, a także inspiracje leżące u podstaw ich stworzenia są bardzo różnorodne i obejmują zarówno satyrę społeczną, publicystykę polityczną jak i próby poszukiwania odpowiedzi na główne dylematy moralne i osobiste. Równolegle z obrazem Śmierci w motywie tańca, w którym stanowi ona element szerszego kontekstu światopoglądowego, również w pojedynczych pracach – począwszy od XVI wieku – obserwuje się odniesienia do problematyki śmierci i umierania. W drugiej części wystawy, zatytułowanej Pojedyncze obrazy śmierci z całej mnogości motywów nawiązujących do przemijania wybrano jedynie najbardziej znaczące. Są to: Śmierć i choroba, Śmierć i wojna oraz Śmierć i autoportret. Pierwszy cykl – Śmierć i choroba – obejmuje takie aspekty, jak: konfrontacja lekarza ze śmiercią, stosunek medycyny do śmierci, śmierć na skutek choroby lub zarazy. Szczególnie godna zauważenia jest relacja pomiędzy Śmiercią a istotą ludzką (postać lekarza). Najczęściej to właśnie Śmierć triumfuje nad medycyną, rozumianą jako wiedza i praktyka, ale niekiedy artysta pozwala na zwycięstwo medycyny. Prace zebrane w drugim cyklu – Śmierć i kobieta – pokazują najczęściej piękną, nagą kobietę i kościotrupa. Kobieta symbolizuje przemijanie (w tym przypadku przemijanie urody) oraz prokreację – nowe życie. W tym sensie stanowi przeciwstawienie Śmierci. W wielu wariantach tego motywu, od renesansu do czasów współczesnych, można dostrzec też silne akcenty erotyczne. Trzeci cykl – Śmierć i wojna – poświęcony jest tematowi, który wyraźnie obecny był już w sztuce renesansu, a mianowicie: marności świata, przeciwstawieniu żołnierza i Śmierci, czy też symbolice kościotrupa jako obrazu okropności wojny. Szczególnie w dziełach z XX wieku pojawia się Śmierć pod postacią dowodzącego armią, który uosabia całą niszczącą maszynerię wojenną. Obraz walki twarzą w twarz, dominujący w tradycyjnych ilustracjach tego tematu, stracił aktualność w obliczu doświadczeń obydwu wojen światowych. W czwartym cyklu – Śmierć i autoportret – pokazano portrety, w których artyści umieścili siebie i swoją świadomość odejścia w postaci symbolizującej Śmierć albo takiej, w których sam autoportret przedstawia artystę jako uosobienie Śmierci. Są one wyrazem myśli autora skierowanym ku własnej chorobie lub śmierci, a także wyrazem osobistego strachu i zagrożenia. W ostatnich dwudziestu latach prawie co roku w różnych krajach organizowano wystawy poświęcone problematyce śmierci. Większość tych realizacji nie miała na celu pokazania śmierci jako tabu, wręcz przeciwnie – zmierzała do pokonania tego tabu, aby znowu uczynić czytelną wymowę tego fenomenu. Śmierć wyrwana z kontekstu życia może co prawda sugerować, że życie nie ma granic, ale właśnie dzięki takiemu zabiegowi staje się bardziej wyrazista. Szczególna rola sztuki i jej umiejętność wyrażania tego, czego wyrazić się nie da inaczej znalazła pełne odzwierciedlenie w dwóch polskich wystawach poświęconych tej tematyce: w Obrazach śmierci w sztuce polskiej XIX i XX wieku w Muzeum Narodowym w Krakowie w 2000 roku oraz w Śmierci w kulturze dawnej Polski na Zamku Królewskim w Warszawie w latach 2000-2001. Nasza wystawa podąża śladem tych budzących głęboką refleksję realizacji w nadziei, że także różnorodne obrazy Śmierci ze zbiorów Uniwersytetu im. Heinricha Heinego w Düsseldorfie przemówią do polskiej publiczności.

Eva Schuster